วัดพระแก้วเป็นวัดที่เก่าแก่ และมีความสำคัญวัดหนึ่ง สร้างในสมัยใดไม่ปรากฏหลักฐาน เดิมมีชื่อว่า ญรุกขวนาราม  ซึ่งแปลว่า  วัดป่าญะ  หรือ วัดป่าเยี๊ยะ  สร้างมาก่อนพุทธศักราช ๑๙๗๗ ขึ้นไป บริเวณวัดนี้จะมีไม่ไผ่ชนิดหนึ่งชื่อไม้ญะ คล้ายไม้ไผ่สีสุก แต่ไม่มีหนาม คงจะมีมากในบริเวณนี้ ชาวบ้านสมัยก่อนนิยมนำไปใช้เป็นไม้คันธนูและหน้าไม้ จึงได้ตั้งชื่อตามลักษณะภูมิประเทศว่า วัดป่าญะ  หรือ  วัดญาเยี๊ยะ<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

ต่อมาเมื่อพุทธศักราช ๑๙๗๗ พระเจดีย์วัดป่ายะถูกอสนีบาต (ฟ้าผ่า) พังทลายลงพบพระพุทธรูปองค์หนึ่ง ครั้งแรกเข้าใจว่า เป็นพระพุทธรูปธรรมดาจึงได้อัญเชิญไปประดิษฐานในพระวิหาร ต่อมาปูนที่พอกองค์พระไว้กะเทาะออก ทำให้เห็นแก้วสีเขียวงดงามยิ่ง จึงได้กะเทาะหมดทั้งองค์ ปรากฏเป็นพระพุทธรูปแก้วเขียวเป็นแท่งทึบต่อมาได้อัญเชิญพระแก้วมรกตไปไว้จังหวัดลำปาง เชียงใหม่ กรุงศรีสัตตนาคนหุต (เวียงจันทร์) จนกระทั่งเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก (พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑) ได้อัญเชิญมาประดิษฐานที่กรุงธนบุรีและกรุงเทพมหานครตามลำดับ

สำหรับวัดป่าญะ หลังจากได้พบพระแก้วมรกต เมื่อ พุทธศักราช ๒๔๒๐ แล้วนั้น ประชาชนทั่วไปได้ขนานนามว่า  วัดพระแก้ว มาจนถึงปัจจุบัน

การปฎิสังขรณ์วัดพระแก้ว นับตั่งแต่ พุทธศักราช ๒๔๒๐ มีครูสมณะโสภณะ เป็นเจ้าอาวาสได้ทำการบูรการปฎิสังขรณ์วัดมาให้เจริญรุ่งเรืองมาโดยลำดับ จนได้รับการประกาศเกียรติคุณยกย่องให้เป็นวัดพัฒนาจาก กรมการศาสนา เมื่อวันที่ ๒๑ กันยายน พุทธศักราช ๒๕๑๙ และต่อมาได้รับพระราชทานโปรดให้ยกฐานะขึ้นเป็นพระอารามหลวงชั้นตรีชนิดสามัญตั้งแต่วันที่ ๓๑ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๕๒๑

สถานะและที่ตั้งวัด

                วัดพระแก้ว เป็นพระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดสามัญ  ตั้งอยู่เลขที่ ๑ หมู่ที่ ๑๙ ถนนไตรรัตน์ ตำบลเวียง อำเภอเมืองเชียงราย จังหวัดเชียงราย  ที่ดินตั้งวัด  มีเนื้อที่  ๖  ไร่  ๒  งาน  ๖๐  ตารางวา

สิ่งสำคัญในพระอาราม

พระประธาน  ที่ประดิษฐานในพระอุโบสถวัดพระแก้วเป็นพระพุทธรูปสำริดปางมารวิชัย หน้าตักกว้าง  ๒  เมตร สูงจากเกตุถึงยอดพระรัศมี ๒.๘๐ เมตร รอบพระเศียร ๑.๖๐  เมตร นั่งขัดสมาธิราบ พระรัศมีเป็นลักษณะมีดอกบัวตูมอยู่ในเปลวเพลิง ชายสังฆาฏิสั้นเหนือรายพระถัน เม็ดพระศกใหญ่พระหนุเป็นปมใหญ่และชัดมาก พระพุทธรูปองค์นี้แต่เดิมเป็นของวัดล้านทอง ตำบลเวียง อำเภอเมืองเชียงราย ต่อมามีสภาพเป็นวัดร้างจึงถูกรื้อไป ต่อมาได้อัญเชิญไปประดิษฐานที่วัดดอยงำเมือง หรือดอยงามเมือง ต่อมาได้อัญเชิญมาประดิษฐานเป็นพระประธานในพระอุโบสถวัดพระแก้ว เมื่อวัดพฤหัสบดี ที่ ๙ พฤศจิกายน ๒๕๐๔ ซึ่งคนเชียงรายนิยมเรียกกันว่า  พระเจ้าล้านทอง  พระอุโบสถสร้างขึ้นเมื่อปีพุทธศักราช๒๔๓๓ มีขนาดกว้าง ๙.๕๐ เมตร ยาว ๒๑.๘๕ เมตร เดิมเป็นพระวิหาร ต่อมาได้ขอพระราชทานวิสุงคามสีมา ประกอบพิธีผูกพัทธสีมา เมื่อวันที่ ๖ เมษายน ๒๔๙๕

ต่อมาได้บูรณปฏิสังขรณ์ใหญ่       โดยครั้งที่ ๑    พุทธศักราช ๒๕๐๓ ๒๕๐๕     ในสมัยพระพุทธวงศ์วิวัฒน์(วงศ์ ทานวโส) เป็นเจ้าอาวาส นาย<?xml:namespace prefix = st1 ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:smarttags" />หมัด ไชยา เป็นช่างผู้ควบคุมการก่อสร้าง ประกอบพิธีปอยหลวงสมโภชเมื่อวันที่ ๑๔ มีนาคม ๒๕๐๕  และครั้งที่ ๒  พุทธศักราช๒๕๔๓-๒๕๔๕ โดยเปลี่ยนกระเบื้อง กะเทาะปูนเก่าออกฉาบปูนใหม่ลงรัก ปิดทอง เปลี่ยนช่อฟ้าใบระกา บานประตู หน้าต่างลวดลายภายในเป็นไม่สักทั้งหมด โดยควบคุมการก่อสร้างของพระเทพรัตนมุนี เจ้าอาวาส และนายนภดล อิงควนิช

พระเจดีย์  เป็นสถานที่ค้นพบพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร (พระแก้วมรกต)  เมื่อปีพุทธศักราช๑๙๗๗ เป็นพระเจดีย์ฐานรูปแปดเหลี่ยมแต่ละเหลี่ยมกว้าง ๕.๒๐  เมตร วัดเส้นผ่านศูนย์กลางได้  ๙.๕๐ เมตร เมื่อครั้งท่านเจ้าคุณพระพุทธิวงศ์วิวัฒน์เป็นเจ้าอาวาสได้มีการขออนุญาตกรมศิลปากรบูรณะและห่อหุ้มทองแผ่นทองแดง ลงรักปิดทองทั้งองค์ สมเด็จพระพี่นางเธอเจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ เสด็จมาเป็นประธานพิธียกฉัตรพระเจดีย์ เมื่อวันที่  ๒๖ พฤศจิกายน  ๒๕๔๑  อาคารสมเด็พระพุทธชินวงศ์เป็นอาคารที่สร้างขึ้นเพื่อเป็นอนุสรณ์งานสมโภชน์สมณศักดิ์เจ้าประคุณสมเด็จพระพุทธชินวงศ์ (สุวรรณ สุวัณณโชตมหาเถร) ปฐมสมเด็จของล้านนาเป็นอาคารค.ส.ล. ๔  ชั้น ขนาดกว้าง  ๒๕  เมตร ยาว ๔๐ เมตร วางศิลาโดยเจ้าประคุณสมเด็จพระพุทธชินวงศ์ เมื่อวันที่ ๒๑ มีนาคม ๒๕๓๓ เวลา ๐๗.๐๙ น. เริ่มก่อสร้างตั้งแต่เดือนมิถุนายน ๒๕๓๓ เสร็จเมื่อปีพุทธศักราช๒๕๓๘

หอพิพิธภัณฑ์ อาคารแสงแก้ว   เป็นอาคาร ค.ส.ล. ประกบด้วยไม้ทั้งภายในภายนอก สูง ๒ ชั้น     ทรงล้านนา ขาดกว้าง ๑๐ เมตร ยาว ๒๓.๒๕ เมตร สำหรับเป็นหอพิพิธภัณฑ์ประจำวัดพระแก้ว เริ่มสร้างเมื่อวันที่ ๖  พฤศจิกายน ๒๕๓๘  วางศิลาฤกษ์ โดยคุณแม่อมรา(แสงแก้ว)มุนิกานนท์ เมื่อวันที่ ๒๗ พฤษภาคม ๒๕๔๑ และบำเพ็ญกุศลถวายทานเมื่อวันที่ ๒๗ พฤษภาคม ๒๕๔๓ อันเป็นโอกาสมงคลอายุครบ ๗ รอบ ของคุณแม่อมา ซึ่งคุณแม่อมรา มุนิกานนท์ ได้บริจาคสร้างถวายทั้งหมด

พระพุทธรตนากรนวุติวัสสานุสรณ์มงคล  เป็นพระพุทธรูปหยกหน้าตักกว้าง  ๔๗.๙  ซม.  สูง  ๖๕.๙  ซม.  สร้างด้วยหยกจากประเทศแคนนาดา(มร.ฮูเวิร์ด โล ผู้บริจาค) แกะสลักโดยโรงงานหยกวาลินนาน มหานครปักกิ่ง สาธารณรัฐประชาชนจีน  เพื่อเป็นองค์แทนพระแก้วมรกต เพราะพระแก้วมรกตได้ถูกค้นพบ ณ พระเจดีย์วัดพระแก้วเป็นแห่งแรก(พุทธศักราช๑๙๗๗) และเพื่อเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี ซึ่งพระองค์ท่านได้พระราชทานนามถวายว่า พระพุทธรตนากรนวุติวัสสานุสรณ์มงคล แปลว่าพระพุทธเจ้าผู้ทรงเป็นอากรแห่งรัตน เป็นมงคลอนุสรณ์ ๙๐ พรรษาและโปรดเกล้าให้เรียกนามสามัญว่า พระหยกเชียงราย

หอพระหยกเชียงราย  วัดในภาคเหนือสมัยโบราณ นอกจากจะมีอุโบสถ วิหาร ศาลา กุฏิ หอพระธรรม ฯลฯ แล้วยังมี  หอพระสำหรับประดิษฐานพระพุทธรูป  วัดพระแก้วจึงจัดสร้าง  หอพระหยกเชียงราย  เป็นอาคารทรงแบบล้านนาโบราณเป็นอาคารค.ส.ล. ประกบด้วยไม้ชั้นเดียว ใต้ถุนสูง ขนาดกว้าง ๘ เมตร ยาว ๑๒ เมตร วางศิลาฤกษ์ โดยเจ้าประคุณสมเด็จพระพุธชินวงศ์ เมื่อวันที่ ๑๙ ตุลาคม ๒๕๓๔  เมื่อทำการก่อสร้างเสร็จเรียบร้อยแล้วได้กราบทูลเชิญสมเด็จพระพี่นางเธอเจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนากรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ เสด็จมาเป็นประธานเปิดหอพระหยกเชียงรายเมื่อวันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๕๔๑